Hangi soruya cevap arıyorsun?
Günümüzde gelişen teknoloji beraberinde birçok sorunu da getirmiştir. Teknoloji getirdiği kolaylıklarla beraber insan gücüne dayanan işleri hafifletmiş ve teknolojinin getirdiği ekran bağımlılığına sebebiyet vermiş böylece de insanların fiziksel aktivite düzeylerinde azalma görülmüştür. Bu durum çocuk sağlığını da olumsuz etkilemektedir.
Git gide görülme sıklığı artan obezite hastalığında azalan fiziksel aktivitenin ve yaygınlaşan obezojenik çevrenin etkisi büyüktür. Bu obezojenik çevrenin içerisinde sağlıksız besinlerin pazarlama stratejisi de yer almaktadır. Çeşitli reklamlarla sağlıksız besinlere özendirilen çocuklar besin tercihlerini yanlış yapmaktadır ve bu durum çocukluk çağı obezitesi için risk oluşturmaktadır. Obezite estetik kaygılardan daha çok çeşitli sağlık sorunlarını beraberinde getirmektedir. Bu sebeple obezitenin önlenmesi gelecek nesiller için önem arz etmektedir. Obezitenin önlenmesinde obeziteye sebep olan etkenlerin iyi anlaşılıp ortadan kaldırılması iyi bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.
Reklamlar ve Besin Tercihleri Arasındaki İlişki
Boyland ve ark. yaptığı meta analiz sonucunda sağlıksız besin reklamlarının çocukların besin tercihleri üzerine etkisi olduğunu göstermektedir. Yetişkinler için kesin bir sonuç çıkmasa da çocukların eleştirel düşünme ve pazarlama stratejisi mantığını kavrama yeteneklerinin gelişmemiş olması bu durumu çocuklar için bir risk faktörü haline getirmektedir( Boyland ve ark., 2016).
Sosyal medya kullanımının yaygınlaşması ve influencer gibi pazarlama yapan kişilerin artması sağlıksız besin reklamlarının sosyal medyadaki etkisini de arttırmaktadır. Çocukların ünlüler gibi rol model aldıkları insanlar besin tercihlerini etkilemektedir. Coates ve ark. yaptıkları çalışmada bu veri üzerinden giderek sosyal medyada influencerların gıda pazarlamalarının çocukların besin seçimi üzerine etkisini araştırmışlar. Çalışmaya 9-11 yaş arası 176 çocuk dahil edilmiş. Çocukları sağlıklı besin reklamlarına, sağlıksız besin reklamlarına ve besin dışı reklama maruz kalan olmak üzeri 3 gruba ayırmışlar. Çocuklar 2 tane ünlü instagram fenomeninin sahte hesaplarına maruz bırakılmış. Çalışma sonucunda sağlıksız gıdaya maruz kalan çocukların sağlıksız besin tüketiminin arttığı ve artan kalori alımının uzun vadede obezite için bir risk oluşturacağı görülmüş. Sağlıklı besin reklamlarına maruz kalan çocuklarda sağlıklı besin tüketiminde artış çok görülmedi. Sağlıklı besin reklamları tüketim üzerine sağlıksız besin reklamlarına göre daha az etkilidir. Bunun bir çok sebebi olmasına karşın bir sebebi de sağlıksız besinlerin renkli ambalaj, logo gibi çekici unsurlar barındırıyor olmasıdır(Coates ve ark.,2019).
Sosyal medya kullanıcılarının çocukların besin tercihlerini etkilediği Coates ve ark. yaptığı çalışmada ve yine yapılan başka çalışmalarda gösterilmiştir. Bu sebeple pazarlamacılar çeşitli sosyal medya platformları üzerinden çeşitli yöntemler kullanmaktadır. Bu yöntemlerden biri de çoğu ebebeynin çocukların kullanmasına izin verdiği Youtube platformundaki videolar üzerinden reklam yapmaktır. Alruwaily ve ark. yaptıkları çalışmada Youtube videolarında tanıtılan besinlerin sıklığını ve kalitesini araştırmışlar. Araştırmada en çok izlenen 5 çocuk youtube kullanıcısının besin içeren videolarını analiz etmişler. Araştırma sonucunda besin içeren videoların izlenme sayısının yüksek olduğu ve tanıtılan besinlerinin çoğunun sağlıksız olduğu sonucuna varmışlar. O yüzden bütün annelerin çocuklarının sosyal medya kullanımlarını kontrol ediyor olmaları büyük önem taşımaktadır.(Alruwaily ve ark., 2020).
Genellikle reklamlar üzerinde araştırmalar sonucunda çocukların besin tercihlerini etkilediği biliniyor. Fakat markasız bir şekilde çizgi filmlere yerleştirilen besinlerin çocuklar üzerindeki etkisi çok araştırılan bir konu olmamış. Markasız sağlık değeri yüksek ahududu ve mandalina gibi besinlerin yapılan çalışmalarda çocukların besin seçimi üzerine olumlu etkisinin olmadığı markalı ürünlere benzer şekilde bulunmuş. Villegas-Navas ve ark. bu verilerden yola çıkarak yaşları 7-11 arasında değişen 124 çocuğun çizgi filmlerde gösterilen markasız sağlıklı ve sağlıksız besinlerin çocukların besin tercihleri üzerine bir araştırma yapmışlar. Araştırmacılar ayrıca görüntü ve ses ya da sadece ses veya görüntü olarak besinleri çizgi filmlere yerleştirerek bu yerleştirme arasında bir fark olup olmadığını da incelemişler. Araştırma sonucunda önceki araştırmalarla benzer şekilde kontrol grubu ve diğer gruplara kıyasla sağlıksız gıda yerleştirmelerinin çocukların besin seçimini etkilediğini yaşında bu etki üzerinde önemli bir faktör olduğunu bulmuşlar. Sadece ses veya görüntü ya da ses ve görüntünün besinlerin seçimi üzerini bir etki saptamamışlar. Araştırmacılar çocukların sağlıksız besinlere yönelik seçimlerinin ambalaj, logo gibi faktörlerin yanında bu besinlerin tatlarının sağlıklı besinlere göre daha iyi olması, tüketirken daha fazla zevk vermesi, yağ ve şeker içeriğinin yüksek oluşunun olumlu duyusal etkileri olması gibi çeşitli faktörlerin etkili olabileceğini söylemektedirler(Villages- Navas , Montero -Simo M., ve Araque-Padilla , 2019).
Çocukların çizgi film içerisindeki sağlıksız besinler besin tercihini Villegas-Navas ve ark. yaptığı çalışmada da görmüş olduk. Bunlara ilaveten çizgi film karakterlerinin çoğunlukla çocuklara yönelik gıdaların tanıtımında kullanıldığı ve ambalajlarında yer verildiğinde tüketimi etkilediği araştırmalarda gösterilmektedir. Ayrıca çocuklara yönelik televizyon programlarında sağlıksız besin içeren sahnelerin sağlıklı besin içerenlere göre fazla olduğu ve besin gösterim sıklığının fazla olduğu çalışmalar sonucunda bilinmektedir. Tzoutzou ve ark. yaptıkları çalışmada bu bilgiyi desteklenmektedir. Araştırmacılar yaptıkları çalışmada popüler çizgi film sahnelerinde besinlerin gösterilme sıklığı, besinlerin niteliği ve besinlerle ilgili olumlu, olumsuz veya nötr mesajları incelemişler. Çalışma sonucunda sağlıklı gıdalara kıyasla sağlıksız besinlerin daha fazla bölümde yer aldığı ve bölüm içerisindeki sıklığının yüksek olduğu ve genellikle yiyeceklere karşı olumlu mesajlar içerdiğini bulmuşlar. Ayrıca yaş dönemine göre de yer alan besin içerikleri değişebilmektedir. Buna örnek olarak Scullyet ve ark. yaptıkları çalışmayı verebiliriz. Araştırmacılar yaptıkları çalışma sonucunda çocuklara yönelik programlarda tatlı atıştırmalıklar daha sık yer alırken adölesan döneme yönelik programlarda fast-food ve şekerle tatlandırılmış içeçekler daha sık yer aldığı sonucuna varmışlar(Tzoutzou, Bathrellou ve Matalas, 2019).
Naderer ve ark. çocuklara bir mandalina ya da meyve sakızı ya da besin içermeyen karikatürler sunmuşlar. Önceki çalışma sonuçları ile tutarlı olacak şekilde çocukların sağlıksız besinleri tercih etme olasılığının yüksek olduğunu ve Beden Kitle İndeksi(BKİ)nin artışı ile sağlıksız besin tercih etme oranının düşük BKİ ye sahip çocuklara kıyasla daha yüksek olduğunu bulmuşlar(Naaderer ve ark., 2018). Gonçalves ve ark. yaptıkları çalışmada da 142 çocuğun çizgi film içerisindeki sağlıklı mesajlara karşılık olarak sağlıklı besin tüketimi incelemişler. Bu çalışma sonucunda yiyeceğe atıfta bulunulmayan kontrol grubuna kıyasla sağlıklı beslenme mesajları içeren grubun daha fazla sağlıklı gıda seçimi yaptığını bulmuşlar(Gonçalves ve ark., 2018). Bu çalışma önceki çalışmalardan farklı bir sonuç vermektedir. Fakat çocukların çizgi film izleme sürelerinin fazla olması sebebiyle olumsuz mesajlar yerine olumlu mesajlar çocukların sağlıklı besin seçimini destekleyebilir.
Araque -Padilla ve ark. yaptıkları çalışmada çizgi fillerde çocukların ortalama her 5 dakikada bir yiyecek içeren bir sahneye denk geldiğini ve bu sahnelerin çocukların beslenme konusundaki eğitici özelliğinin çok az olduğunu bulmuşlar. Bu sorunların çözümü için etkin politikalar gerekmekte ve bu politikalar oluşturulurken çocukların medya aracılığı ile kaldığı yanlış mesaj maruziyetleri dikkate alınmalı ve bir çözüm getirilmelidir( Araque- Padilla, Villegas-Navas V., Montero-Simo M., 2019).
Türkiye’deki Çocuklar Üzerinde Gıda Reklamlarının Etkisi
Ülkemizde yapılan çalışmalarda diğer ülkelerdeki çalışmalarla benzer sonuçlar vermektedir. Ersoy ve Erbaş’ın 15 yaş altı çocuğa sahip anne- babalar arasında yürüttüğü anket çalışması sonucunda çocukların reklamlardan etkilendiği ve besin tercihlerinin değişime uğradığını bulmuşlar. Ayrıca çocukların reklamlara özendiğini ve bu besinleri almak için alışveriş esnasında ailelere baskı yaptığını böylece de ailelerin ekonomik olarak da kötü etkilendiklerini bulmuşlar(Ersoy ve Özbaş, 2020).
Ersoy ve Özbaş’ın çalışması gibi ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda benzer şekilde besin reklamlarının çocukların besin tercihini etkilediğini göstermektedir. Reklamların yanında sosyal medya aracılığı ile sağlıksız besinlerin pazarlaması yapılmaktadır. DSÖ gibi çeşitli uluslararası kuruluşlar yüksek yağ, şeker ve tuz içeren besinlerin pazarlaması ile ilgili kısıtlamalar getirilmesini tavsiye etmektedir. Ülkemizde de bu besinlerin pazarlanmasına yönelik çeşitli sınırlamalar getirilse de dijital medyaya yönelik bir sınırlama bulunmuyor. Ülkemizde ve bütün dünyada çocukların maruz kaldığı pazarlama stratejilerinden korunması için etkin politikalar ve kapsamlı düzenlemeler gelecek nesillerin bedenen ve ruhen sağlıklı bir yaşam sürmeleri için büyük önem arz etmektedir. Bunlara ilaveten teknolojinin artık hayatımızın bir parçası haline gelmesi ve dijital medya kullanımın giderek yaygınlaşması da medya okur yazarlığı eğitiminin önemini git gide arttırmaktadır(Çobaner, 2019).
Kaynakça
1- Boyland E., Nolan S., Kelly B., Smith C., Jones A., Halford C., Robinson E., 2016, Advertising as a cue to consume: a systematic review and meta-analysis of the effects of acute exposure to unhealthy food and nonalcoholic beverage advertising on intake in children and adults, https://academic.oup.com/ajcn/article/103/2/519/4662876 (9 Mayıs 2021)
2- Alruwaily A., Mangold C., Greene T., Arshonsky J., Cassidy O., Pomeranz J., Bragg M., 2020,Child Social Media Influencers and Unhealthy Food Product Placement, https://pediatrics.aappublications.org/content/146/5/e20194057?utm_source=TrendMD&utm_medium=TrendMD&utm_campaign=Pediatrics_TrendMD_0 (9 Mayıs 2021)
3- Coates A., Hardman C., Halford J., Christiansen P., Boyland E., 2019,Social Media Influencer Marketing and Children’s Food Intake: A Randomized Trial, https://pediatrics.aappublications.org/content/143/4/e20182554.long (9 Mayıs 2021)
4-Villages- Navas V., Montero-Simo M., Araque-Padilla R., 2019,Investigating the Effects of Non-Branded Foods Placed in Cartoons on Children’s Food Choices through Type of Food, Modality and Age, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articales/PMC6950664/ (10 Mayıs 2021)
5-Tzoutzou M., Batherellou E., Matalas A., 2019, Food consumption and related messages in animated comic series addressed to children and adolescents, https://www.cambridge.org/core/journals/public-health-nutrition/article/food-consumption-and-related-messages-in-animated-comic-series-addressed-to-children-and-adolescents/BB8AE87AD9919DD7AA0193D3459AF3ED (10 Mayıs 2021)
6- Naderer B., Matthes J., Binder A., Marquart F., Mayrhofer M., Obereder A., Spielvogel I., 2018, Shaping children's healthy eating habits with food placements? Food placements of high and low nutritional value in cartoons, Children's BMI, food-related parental mediation strategies, and food choice, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0195666317304701?via%3Dihub (10 Mayıs 2021)
7-Gonçalves S., Ferreira R., Conceiçao E., Silva C., Machado P., Boyland E., Vaz A., 2018, Children's Food Preferences and Choices, https://www.jneb.org/article/S1499-4046(18)30001-0/fulltext (10 Mayıs 2021)
8-Araque -Padilla R., Villegas- Navas V., Montero-Simo M., 2019,Non-Branded Food Placements in Children's Entertainment Programs: A Content Analysis, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30870038/ (10 Mayıs 2021)
9-Ersoy S., Özbaş S., 2020, Çocukların Gıda Tüketimi Üzerine Televizyon Reklamlarının Etkisi, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1172088 (12 Mayıs 2021)
10- Çobaner A., 2019, Dijital Medyada Çocuklara Yönelik Yiyecek ve İçecek Pazarlaması: Facebook Örneği , https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/821906 (12 Mayıs 2021)
